Kompetencje pedagogiczne nauczyciela- terapeuty

Kompetencje pedagogiczne nauczyciela- terapeuty w aspekcie zadań związanych z pracą z dzieckiem z dysleksją

mgr Martyna Paprocka

Praca terapeutyczna z uczniem z dysleksją jest efektem procesu diagnozy. Ustalenie przyczyn trudności w czytaniu i pisaniu, a następnie wydanie opinii zalecającej indywidualizację procesu nauczania i dostosowanie wymagań szkolnych nie powinno kończyć działań mających na celu pomoc uczniowi ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Diagnoza to początek procesu, którego zasadniczym celem ma być usprawnianie zaburzonych funkcji percepcyjno-motorycznych oraz umiejętności czytania i pisania. Pozwala ona rozpoznać potrzeby, potencjał i możliwości dziecka.W opinii M. Grzegorzewskiej Trzeba w każdym człowieku dojrzeć jego punkt Achillesowy, bolący, słaby i jednocześnie trzeba umieć dostrzec jego punkt Archimedesowy punkt oparcia, dzięki któremu można u człowieka wydobyć nieznane, a wielkie siły, cytat ten doskonale odzwierciedla czym jest terapia pedagogiczna, w tym praca terapeutyczna z dziećmi ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.

Terapia pedagogiczna- rozumienie pojęcia

Termin ,,terapia pedagogiczna? występuje bardzo często w literaturze przedmiotu. Najczęściej jest rozumiane jako: ,,oddziaływanie za pomocą środków pedagogicznych (wychowawczych i dydaktycznych) na przyczyny i przejawy trudności dzieci w uczeniu się, mające na celu wyeliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich ujemnych konsekwencji? (I. Czajkowska i K. Herda, 1989r). Natomiast M. Bogdanowicz (1994r.) terapię pedagogiczną określa jako ,,całość oddziaływań terapeutycznych stosowanych wobec dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu.

Terapia dzieci z dysleksją rozwojową w szczególności ukierunkowana jest na określone działania, które zmierzają do usunięcia lub zminimalizowania zaburzeń związanych z opanowaniem prawidłowej umiejętności czytania i pisania. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 roku w sprawie zasad udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne organizuje się dla uczniów z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi lub specyficznymi trudnościami w uczeniu się.
Zajęcia te są skierowane w szczególności na usprawnianie deficytów rozwojowych, czyli funkcji zaburzonych oraz na uzupełnianie braków w umiejętnościach i wiadomościach szkolnych. Terapia pedagogiczna pełni zatem istotną funkcję - poprzez prowadzone zajęcia stara się likwidować i przezwyciężać trudności w pisaniu i czytaniu. Wpływa na ucznia, aby ustrzec go przed trudnościami wychowawczymi niepowodzeniami szkolnymi na dalszej drodze edukacji.

Zasady terapii pedagogicznej

W terapii ważne jest także określenie zasad prowadzenia terapii pedagogicznej z uczniami dyslektycznymi. Sformułowane zasady pracy stanowią dla nauczyciela terapeuty pomoc w organizacji pracy i osiągnięciu określonych celów terapii. Do najczęściej wymienianych należy sześć zasad działalności terapeutycznej według I. Czajkowskiej i K. Herdy(2005.).

  1. Zasada indywidualizacji środków i metod oddziaływania korekcyjnego. Dzieci z fragmentarycznymi zaburzeniami rozwoju wymagają indywidualnego oddziaływania pedagogicznego, istnieje bowiem ogromne zróżnicowanie rodzaju, zakresu, i głębokości odchyleń w rozwoju oraz trudności w uczeniu się. Dlatego też konieczne jest indywidualne programowanie zajęć korekcyjnych, dostosowanie środków, metod dydaktycznych i wychowawczych do indywidualnych możliwości konkretnego dziecka. Indywidualizacja musi być też stosowana w toku zajęć zespołowych. Polega ono na kontrolowaniu przebiegu i efektów pracy dziecka, pomaganiu w przezwyciężaniu trudności oraz stosowaniu odpowiednich zabiegów wychowawczych i psychoterapeutycznych.
  2. Zasada powolnego stopniowania trudności w nauce czytania i pisania, uwzględniającego złożoność tych czynności i możliwości percepcyjne dziecka. Zasada ta uwzględnia stopniowanie trudności, które dotyczy zarówno objętości opracowywanego materiału, jak i jego przystępności dla dziecka; przechodzenia od ćwiczeń elementarnych do coraz bardziej złożonych. Warunkiem przechodzenia do zadań o większym stopniu trudności jest tylko i wyłącznie sprawne wykonywanie ćwiczeń na niższym poziomie. Nie mogą tu obowiązywać żadne rygory czasowe.
  3. Zasada korekcji zaburzeń: ćwiczenia przede wszystkim funkcji najgłębiej zburzonych i najsłabiej opanowanych umiejętności. Terapeuta musi mieć na uwadze przede wszystkim funkcje najsłabiej rozwinięte i te umiejętności, w których ujawniają się najpoważniejsze trudności. Najwięcej czasu trzeba przewidzieć tych właśnie funkcji w różnych czynnościach. Należy przy tym pamiętać, że im głębiej zaburzona jest dana funkcja, tym większa podatność dziecka na zmęczenie wykonywaniem czynności angażujących te funkcję. W początkowym okresie zajęć wskazane jest przeplatanie ćwiczeń funkcji bardziej i mniej sprawnych, a w ćwiczeniach czytania i pisania ? łączenie ich w jednym zadaniu, bazując raz na spostrzeganiu wzrokowym, raz na słuchowym i stosowanie przerw na odpoczynek.
  4. Zasada kompensacji zaburzeń: łączenie ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji niezaburzonych w celu tworzenia właściwych mechanizmów kompensacyjnych. Zadaniem terapeuty jest wytworzenie u dziecka takich mechanizmów psychologicznych, w których funkcje sprawniejsze pełnią rolę kompensacyjną, wspierając czynności funkcji zaburzonych, takie ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne ułatwiają opanowanie trudnych dla dziecka umiejętności.
  5. Zasada systematyczności. Dotyczy systematyczności i częstotliwości ćwiczeń korekcyjno-kompensacyjnych jak również dozowania ich w czasie. Częstotliwość i systematyczność wpływa na pozytywne opanowywanie i utrwalanie nabytych umiejętności. Długotrwale przerwy natomiast powodują częściowy lub całkowity regres.
  6. Zasada ciągłości oddziaływania psychomotorycznego. Działania o charakterze psychoterapeutycznym powinny towarzyszyć zabiegom dydaktycznym przez cały czas trwania zajęć terapeutycznych a w pierwszym okresie odgrywać nawet rolę dominującą. Zadaniem terapeuty jest nie tylko spowodowanie, aby dzieci mogły się uczyć, lecz także, aby chciały się uczyć. Dlatego też konieczne jest stosowanie elementów oddziaływań psychoterapeutycznych w procesie terapii pedagogicznej.

Kluczowe znaczenie w terapii pedagogicznej ma indywidualizacja pracy korekcyjno - wyrównawczej, wymagająca od terapeuty plastyczności w działaniu i myśleniu. Wszyscy cytowani badacze zasadę indywidualizacji wymieniają na pierwszym miejscu. Każdy przypadek dziecka z dysleksją jest inny w zależności od przyczyn i objawów specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu Dlatego różne muszą być oddziaływania psychopedagogiczne. Niezbędne jest zatem przede wszystkim uwzględnienie indywidualnych potrzeb i możliwości każdego dziecka. Głównym mottem i regułą wszystkich nauczycieli terapeutów winny być słowa związane ze starą regułą medyczną ?po pierwsze nie szkodzić? (primum non nocere): Nie szkodzić, nie ośmieszać, nie dyskwalifikować za to, co nie stanowi winy dziecka; nie pogłębiać istniejących zaburzeń i nie przyczyniać sie do powstawania nowych. J. Czajkowska, K. Herda (2005r.)

Istnieje szereg ujęć określających cele terapii pedagogicznej, natomiast bez względu na występujące w nich różnice stwierdza się, że przedmiotem terapii pedagogicznej jest dziecko, a podmiotem nauczyciel terapeuta. Dziecko może być także traktowane i uważane jako podmiot terapii, gdyż ważna jest jego aktywność i motywacja w pokonywaniu i podejmowaniu działań. Efektywność prowadzenia terapii pedagogicznej wobec dziecka z dysleksją zależy od wielu czynników. W rozumieniu M. Brejnaka (2006r.) efekty pracy zależą między innymi od poziomu inteligencji dziecka oraz posiadanych przez nie umiejętności w radzeniu sobie z trudnościami, zakresu i stopnia głębokości zaburzeń, stanu psychicznego dziecka, wieku (im młodsze, tym większe szanse poprawy) oraz współpracy z rodzicami. Bardzo istotnym czynnikiem jest również zrozumienie ze strony szkoły i nauczycieli.

Terapię pedagogiczną prowadzi się w formie indywidualnej lub grupowej, by spowodować określone, pozytywne zmiany w zakresie sfery poznawczej i emocjonalno- motywacyjnej oraz wiedzy i umiejętnościach dziecka. W szkole pomoc psychologiczno-pedagogiczna ma postać zajęć korekcyjno-kompensacyjnych i wyrównawczych. Dzieci wymagają wyrównywania braków w sferze psychicznej w skutek doświadczenia negatywnych ocen i kar, a więc zainteresowanie ich tym co jest dla nich atrakcyjne i możliwe do osiągnięcia oraz dostrzeganie w nich uzdolnień, sukcesów i pozytywnych cech. Pomoc terapeutyczna w naszym kraju jest rozpowszechniona instytucjonalnie i zróżnicowana organizacyjnie. Ma długoletnią tradycję wywodzącą się z poradnictwa, a od lat siedemdziesiątych XX wieku zagościła w szkołach i przedszkolach.Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, uczniowie ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się są objęci programem działań wspierających w formie zajęć terapeutycznych (korekcyjno-kompensacyjnych) prowadzonych przez nauczycieli specjalistów. By określić rolę nauczyciela terapeuty, nieodzowne jest zrozumienie konieczności zaspokojenia potrzeb edukacyjnych uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.

Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu wyróżnia się na podstawie charakterystycznych objawów trudności w czytaniu i pisaniu oraz warunkujących je zaburzeń funkcji poznawczych (wzrokowo-przestrzennych, słuchowo-językowych), ruchowych i ich integracji, które nie wynikają z obniżenia sprawności intelektualnej, ani bezpośrednio z wad zmysłu i zaniedbania dydaktyczno-środowiskowego. (Bogdanowicz, 2002r.). Wieloletnia obserwacja kliniczna i badania podłużne pozwalają zauważyć, że istnieje wyraźna dynamika zmian objawów dysleksji ( Bogdanowicz, 2003r.). Inne są one we wczesnym okresie edukacji (określane jako symptomy ryzyka dysleksji), nieco inne w starszych klasach szkoły podstawowej, gimnazjum, w wieku dorastania i w dorosłości. Znajomość zjawiska dynamiki objawów dysleksji jest niezbędna do trafnego rozpoznania specyficznych trudności w uczeniu się, a tym samym poprowadzenia terapii pedagogicznej. Zmienność symptomów zależy od rodzaju i nasilenia dysfunkcji, które są przyczyną dysleksji, wieku, długości treningu w czytaniu i pisaniu, poziomu sprawności intelektualnej oraz od pracy nad problemem, czyli specjalistycznej pomocy i systematycznego treningu w czytaniu i pisaniu. Dzieci, u których przejawy trudności w nauce będą występowały w niewielkim nasileniu może skutecznie wspierać nauczyciel, przy dobrej współpracy z rodzicami,(najlepiej pod kierunkiem specjalisty poprzez systematyczne konsultacje). Jednak, gdy u dziecka objawy występują w postaci nasilonej to powinno on uczęszczać na zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole, które poprowadzi specjalista terapii pedagogicznej. Natomiast uczniowie z dysleksją w nasileniu głębokim często wymagają indywidualnego wsparcia i pogłębionej pomocy terapeutycznej. Model osobowo-zawodowy pedagoga- terapeuty ( nauczyciela).

Terapeuta to specjalista posiadający przygotowanie merytoryczne i metodyczne oraz umiejętność organizacji odpowiednich zajęć dla osób, którymi się zajmuje.Jego wykształcenie opiera się na podstawach psychopedagogiki, która ma cechy nauki stosowanej i zajmuje się psychologicznymi aspektami oddziaływań pedagogicznych na podmiot edukacji ( J. Jastrząb 2008r.). Jest on świadomy problemów szkolnych swoich uczniów, szuka obszarów stwarzających szansę ich sukcesu, pobudzając aktywność, motywację i wytrwałość w przezwyciężeniu nadmiaru trudności. Jest znawcą metod i technik oraz środków diagnozy i terapii, które stosuje w taki sposób, by angażowały uczniów w rozwiązanie określonych zadań i wykonywanie odpowiednich czynności, wpływających na oczekiwane zmiany przewidziane w przyjętym programie terapeutycznym. Poprzez swoje działania wpływa na poprawę ich umiejętności szkolnych, sprawności psychomotorycznych, komunikacji językowej, powodzenia w nuce, samopoczucia i zachowania w szkole oraz poza nią. Dzięki temu uczy ich akceptacji własnych ograniczeń.

Relacja rodzic- terapeuta

Współpraca terapeuty z rodzicami powinna być zaplanowana i systematyczna. Najlepiej prowadzone zajęcia nie przyniosą pożądanych efektów, jeżeli uczeń nie będzie systematycznie pracował w domu pod kierunkiem rodziców zgodnie ze wskazówkami nauczyciela terapeuty. Wskazane jest, aby współpraca nauczyciela z rodzicami występowała w takich formach jak, spotkania z rodzicami u których stwierdzono dysleksję, dysortografię i dysgrafię w celu wyjaśnienia rodzicom, dlaczego ich dziecko musi uczęszczać na terapię pedagogiczną oraz poinformowania, na czym powinna polegać ich współpraca. Często zdarza się, że rodzice trudności własnego dziecka utożsamiają z wadą wzroku, a opóźnienia percepcji słuchowej z niedosłuchem. W związku z tym należy na takim spotkaniu wyjaśnić, że opóźnienia w zakresie analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej nie dotyczą wad w budowie lub funkcji narządu wzroku, słuchu lecz, że są to zaburzenia funkcji poznawczych. Dziecko może prawidłowo widzieć, słyszeć, a mieć trudności z różnicowaniem głosek, liter. Niemożność prawidłowego różnicowania dźwięków i kształtów liter wskutek opóźnienia rozwoju funkcji słuchowych bądź wzrokowych powoduje specyficzne trudności w nauce czytania i pisania Nauczyciel na takim spotkaniu powinien w sposób komunikatywny wyjaśnić rodzicom na czym polegają trudności ich dziecka. Należy podkreślić, że wyrównywanie tego typu deficytów zwykle wymaga czasu i systematycznej pracy.

Drugą forma współpracy nauczyciela z rodzicami jest prowadzenie pokazowych ćwiczeń możliwych do przeprowadzenia w domu. Rodzice uczestnicząc w takich zajęciach mają możliwość zapoznania się z metodami pracy z własnym dzieckiem. Pomoc świadczona dla rodziców powinna przebiegać w atmosferze spokoju, serdeczności.

Praca terapeutyczna wymaga dobrego, wszechstronnego przygotowania terapeuty pedagogicznego. Zdobycie takiego przygotowania jest zadaniem bardzo trudnym. Może nawet wydawać się ponad siły. Jeśli jednak nie podejmie on tego trudu, to kto pomoże dzieciom najbardziej tej pomocy potrzebującym i jej oczekującym.

 

 

Bibliografia

  1. Bogdanowicz M.(1994) O dysleksji, czyli Specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu: odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Linea Lublin
  2. Brejnak W.(2006) O dysleksji i dyslektykach w rodzinie i szkole [w:] A. Balejko, M. Zińczuk, Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce, Wydawnictwo ,,Logopedia radzi?, Białystok.
  3. Cichocki A. (2006) Podstawy organizacji oddziaływań terapeutycznych w szkole /w:/ A.Balejko i M.Zińczuk,(red.) Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce, Wyd. "Logopeda radzi" Białystok.
  4. Czajkowska I., Herda K.,(1989) Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole, Wydawnictwo WSiP, Warszawa.
  5. Czabaj R., Ingielewicz B., Rożyńska M. (2005). Dziennik zajęć korekcyjno-kompensacyjnych. Gdynia.
  6. Jastrząb J.(1990) Model terapii pedagogicznej stosowanej wobec dzieci dyslektycznych, [w:] J. Pańczyk (red.), Roczniki Pedagogiki Specjalnej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Warszawa.
  7. Jastrząb J. (2002) Edukacja terapeutyczna. Toruń.
  8. Jędrzejowska E. Jurek A.(2003) Diagnoza i terapia dysleksji rozwojowej [w:] T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Logopedia: pytania i odpowiedzi. T.2, Wydawnictwo Uniwersytet Opolski, Opole.
  9. Kujawa E., Kurzyna M. (1996). Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu metodą 18 struktur wyrazowych. Warszawa.
  10. Skorek M.(red.)(2007) Terapia pedagogiczna. Zagadnienia praktyczne i propozycje zajęć, Impuls, Kraków.
  11. Tyszkowa M.(1976) Terapia zaburzeń motywacji i osobowości dziecka jako zadanie pracy reedukacyjno-wyrównawczej Problemy Opiekuńczo Wychowawcze nr 2